Como unha ladaíña, un bo ancián xesuíta, repetíame insistentemente nos nosos paseos vespertinos polo Colexio Santiago Apóstolo de Bellavista, en Vigo: “Ao final da xornada o que se salva sabe, e o que non, non sabe nada”. Referíase implicitamente ao acceso a un reino baseado na fe, á avaliación final dunha vida fundamentada nuns valores, á rectitude de conciencia, a uns principios (no seu caso e no meu, cristiáns). E a unha esperanza que, como tal, só pode ser incerta, aínda que para un vello e sabio profesor e o seu alumno desbarbado, representase unha perspectiva certa.
Moitas voltas deu o mundo desde entón. Tantas que parece marearse entre meandros na teoría conducentes ao progreso, á evolución e a un benestar asentado, no fundamental, no consumo de cousas e de experiencias pasaxeiras. Xa case ningún mestre atrévese a falar de valores, considérano impropio deste momento que se pretende revolucionario -falan de cambio de paradigma, sen concretar-, dun agora no que son oportunas, iso din, actitudes contracorrente, individualistas, minoritarias, marxinais. No evidente, o único certo é que vivimos como pasmados, apantallados, mesmo como negacionistas do evidente: da historia (pretenden eliminala até dos plans de estudo), da tribo e das esencias do humanismo. Poida que a idiocia mesma hai gañado a batalla e non o saibamos.
No fondo estamos a incinerar na pira común todo aquilo que nos permitiu chegar até aquí. Entre os paseos até o Pireo de Sócrates e os seus alumnos e os percorridos por Bellavista transcorreron máis de dous mil catrocentos anos. Neles, a maiéutica perviviu até hoxe como un elo evolutivo baseado no diálogo intelixente, as preguntas apropiadas, o achado das propias conclusións, inducidas de forma respectuosa desde a experiencia, co obxectivo de achar unha verdade razoable, sen imposicións. Avanzouse paso a paso. Con todo, agora, de súpeto, todo precipitouse e o comunmente aceptable se desvaloriza nunha declaración ou nunha mensaxe non poucas veces promovido por un mozo influencer, cando non por un neno, que con habilidade para as redes, con notoriedade sen mérito, igual vende moda que filosofía, vota nun festival de Eurovisión ou participa nun debate sobre física, incita a estragar de maneira noxenta o mobiliario urbano con pintadas ou convida a queimar as rúas.
O método socrático estaba asociado á procura de conceptos morais, de maneira que o seu bo exercicio axuda a formar eticamente ao ser humano. Aprender a preguntar e escoitar significa formar para o liderado baseado na autoconfianza. É esta unha destreza que debería ser amplamente apetecida nunha sociedade enredada coa tecnoloxía, na que somos cada vez menos sociais, máis solitarios e menos tolerantes. Dialogamos con máquinas, illámonos con auriculares, obviamos á familia, escondemos os afectos, fixamos os nosos ollos en pantallas, conversamos con mensaxes curtas nada reflexivas, desentendémonos da nosa cultura e tradición, mesmo dos maiores e, en conclusión, fracasamos como sociedade solidaria. No fondo diluímonos entre présas e ambicións, sen referencias dignas de ser as dun ser humano formado e maduro.
Cando iniciei este artigo pensaba en escribir sobre os fondos europeos, sobre a falta de solidariedade entre países, sobre o desprezo da necesaria unión ao redor do esencial para a creación de riqueza e emprego e con iso de sociedades do benestar. Pensei tamén en aludir á deshumanización do sistema bancario. Igualmente pensaba citar a imposibilidade de sobrevivir economicamente nunha sociedade dominada por fondos de investimento sen alma, abocada a cargas impositivas ou facturas de enerxía desmesuradas. Reflexionei sobre como afrontar o tema de Ucraína ou outros conflitos case invisibles, non obviei centrarme na fame, os refuxiados, os malos tratos, as discriminacións de xénero ou a escravitude persistentes. Mesmo meditei sobre as ambicións imperialistas ou as desigualdades de todo tipo ou a concentración de fortunas inmensas. Con certeza creo aludir explícita ou implicitamente a todo iso, aínda que na forma non o pareza.
Chegado o final desta reflexión, con seguridade non salvaría a ninguén, pero polo menos se que incitei algún pensamento. Se así foi, tan breve paseo polas palabras mereceu a pena. Grazas por lerme, por acompañarme.
